Ongerustheid, angst en paniek  

Wat is angst?

Angst is een reactie van mens (en dier) op een bedreiging voor het welzijn of het bestaan. De dreiging kan ‘in het hier en nu’ zijn of betrekking hebben op iets in de toekomst. Het is een psychologische en fysiologische gedragstoestand. Het bereidt ons voor om het gevaar te voorkomen, te bestrijden of te vermijden. Angst heeft dus een adaptieve functie.

Angst wordt gekenmerkt door verhoogde opwinding en activering. Denk bijvoorbeeld aan een versnelde ademhaling en/of hartslag. Dit is bedoeld om ons voor te bereiden op de dreiging. Het zenuwstelsel, het cardiovasculaire systeem, het ademhalingssysteem, het spijsverterings-, endocriene en excretie- systemen zijn alle betrokken bij angst gerelateerde symptomen.

Soorten angst

Hoewel angst deel uitmaakt van het leven en een natuurlijke aanpassingsreactie is, kan het pathologisch worden. Jouw vermogen om met uitdagingen en/of stressvolle gebeurtenissen ‘te dealen’ raakt dan verstoord. Deze situatie kan jouw gezondheid ondermijnen.

Symptomen:

Angstsymptomen kunnen worden onderverdeeld in emotionele, cognitieve, gedragsmatige en fysieke tekenen. 

Emotionele symptomen van angst

Veel mensen vinden de emotionele component van angst het moeilijkste. Dit vloeit voort uit pogingen om angst onder controle te houden, te bestrijden, of ervan af te komen. Deze poging tot onderdrukking maakt meestal de zaken alleen maar erger.

Cognitieve symptomen van angst

De gedachten die wij als mensen ervaren als we angstig zijn, worden gewoonlijk ongerustheid, piekeren of tobben genoemd. Hoewel inhoud van onze gedachten vanzelfsprekend individueel zijn, herkennen wij wel veel voorkomende thema’s:

• De behoefte aan inzicht en controle: “Hoe kan dit, hoe kan ik niet begrijpen? “Ik moet zekerheid hebben.” “Wat als … gebeurt?” “Oh God, wat gebeurt er met mij?”
• Gevoel controle te verliezen: “Ik zie geen uitweg, ik kan hieraan niet ontsnappen”
• Problemen met onzekerheid: “Wat betekenen deze lichamelijke symptomen voor…?”
• Angst voor de toekomst: “Wat zullen ze denken?” Zullen zij mij uitlachen?” “Ik word gek.”

Gedragssymptomen van angst

Gedragsreacties laten zien hoe wij omgaan met angstgevoelens. Het gedrag demonstreert wat we al dan niet doen als we angstig zijn. Meestal is dit een poging tot ontsnapping of onderdrukking:

• Vermijdingsgedrag zoals het vermijden van angstwekkende situaties. Denk bijvoorbeeld aan sociale situaties of plaatsen (bijvoorbeeld het gebruik van de trap in plaats van een lift).
• Ontsnappen uit een angstwekkende situatie (zoals weglopen uit een overvolle collegezaal).
• Zich schuldig maken aan ongezond, risicovol gedrag (zoals overmatig drinken of drugsgebruik om met de angst om te gaan).
• Je gedwongen voelen om de hoeveelheid en de omvang van jouw dagelijkse activiteiten te beperken, om het algemene niveau van angst te verminderen (bijvoorbeeld veilig thuis blijven).
• Overmatig gehecht raken aan een veiligheidsobject of persoon (bijvoorbeeld op je partner ‘plakken’ om een scheiding te voorkomen).

Ironisch genoeg verergeren deze zogenaamde coping-strategieën vaak en houden ze een angststoornis in stand.

De fysieke symptomen van angst en paniek kunnen zijn:

• Pijn op de borst
• Snelle ademhaling of kortademigheid
• Trillen of beven
• Hoofdpijn
• Zwakte of vermoeidheid
• Zweten en opvliegers
• Verhoogde hartslag en hartkloppingen
• Problemen met concentratie/aandacht vasthouden
• Spierspanning/spierpijn
• Geheugenproblemen
• Depressieve symptomen (bijvoorbeeld hopeloosheid)
• Maagpijn, misselijkheid of problemen met de spijsvertering
• Moeite met inslapen of andere slaapproblemen (bijvoorbeeld vaak wakker liggen)

Wat in de kern van pathologische angst vaak wordt aangetroffen, is een onnauwkeurige beoordeling van de situatie. Dit betekent vaak dat de dreiging in een bepaalde situatie wordt overschat, terwijl tegelijkertijd het vermogen om met de dreiging om te gaan wordt onderschat.

Angststoornissen:

Gegeneraliseerde angststoornis (GAS)/ Generalized anxiety disorder (GAD):

Deze angststoornis wordt gekenmerkt door een aanhoudende en overmatige bezorgdheid over een aantal verschillende dingen. Mensen met GAS kunnen een ramp verwachten en zich te veel zorgen maken over geld, gezondheid, gezin, werk of andere zaken. Mensen met GAS vinden het moeilijk hun zorgen te beheersen. Ze maken zich misschien meer zorgen dan gerechtvaardigd lijkt, kijkend naar de feitelijke omstandigheden en gebeurtenissen. Of zij verwachten het ergste, zelfs als er geen duidelijke aanleiding voor deze (over)bezorgdheid is.

GAS wordt gediagnosticeerd wanneer een persoon het moeilijk vindt om zijn/haar zorgen gedurende ten minste zes maanden onder controle te houden en drie of meer symptomen heeft:

• Nerveus, prikkelbaar of zenuwachtig
• Een gevoel hebben van dreigend gevaar, paniek of onheil
• Een versnelde hartslag hebben
• Snel ademen (hyperventilatie), zweten en/of trillen
• Zich zwak of moe voelen
• Concentratieproblemen
• Slaapproblemen
• Gastro-intestinale (GI) problemen ervaren

Paniekstoornissen (inclusief agorafobie):

Hiervan is sprake als gevoelens van angst, stress en paniek regelmatig en op elk moment voorkomen, vaak zonder duidelijke aanleiding. Hoewel paniekaanvallen als heftig en beangstigend worden ervaren, zijn ze niet gevaarlijk. De diagnose van een paniekstoornis vindt plaats wanneer iemand regelmatige en onverwachte paniekaanvallen heeft, gevolgd door ten minste een maand van voortdurende zorgen of bezorgdheid over het krijgen van nieuwe aanvallen. Het is van belang om te weten dat de meeste paniek- en angstklachten ook symptomen kunnen zijn van andere aandoeningen. Zo gaan veel psychologische klachten (waaronder axiety) gepaard met de ontwikkeling van een of meer auto-immuunziekten.

Ieder mens is uniek en zijn/haar ervaring met sociale angst ook. Er zijn echter bepaalde angsten en situaties waar mensen vaak moeite mee hebben:

Komt een van deze angsten je bekend voor?

• In het middelpunt van de belangstelling staan
• Veroordeeld worden door anderen in sociale situaties
• Zich schamen of vernederd voelen – en dit laten zien door te blozen, zweten of beven
• Per ongeluk iemand beledigen

Of heb je moeite met….?

• Oogcontact maken
• Spreken in het openbaar
• Praten met vreemden
• Contact leggen/dating
• Naar school/werk gaan
• Naar feestjes gaan
• Kamers/ruimtes betreden
• Gebruik maken van openbare toiletten
• Eten in het bijzijn van andere mensen

Beperkt dit je leven? Misschien is hier sprake van een sociale angststoornis. 

Obsessief-compulsieve stoornis (OCS)/Obsessive-compulsive disorder (OCD):

Dit is een mentale stoornis waarbij een persoon herhaaldelijk bepaalde gedachten heeft (‘obsessies’ genoemd) of de behoefte voelt om bepaalde routines bij herhaling uit te voeren (‘compulsies’ genoemd), in een mate die leed veroorzaakt of jouw algemene functioneren schaadt.

• Specifieke fobieën: volgens DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) zijn fobieën binnen vijf algemene categorieën inpasbaar:

1. angsten gerelateerd aan dieren (spinnen, honden, insecten, etc.)
2. angsten gerelateerd aan de natuurlijke omgeving (hoogte, onweer, duisternis,etc.)
3. angsten die verband houden met bloed, verwondingen of medische problemen (injecties, botbreuken, vallen, etc.)
4. angsten gerelateerd aan specifieke situaties (vliegen, lift, autorijden, etc.)
5. andere (verstikking, harde geluiden, verdrinking, etc.)

Posttraumatische stressstoornis (PTSD)

Symptomen van posttraumatische stressstoornis kunnen binnen een maand na een traumatische gebeurtenis beginnen, maar soms verschijnen de symptomen pas jaren daarna. De indicaties veroorzaken aanzienlijke problemen in sociale relaties, thuis, tijdens de studie of op het werk. Ze kunnen ook jouw vermogen om normale dagelijkse taken uit te voeren verstoren.

PTSD-symptomen worden meestal als volgt gegroepeerd: 1) opdringerige herinneringen, 2) vermijding, 3) negatieve veranderingen in denken en stemming en 4) veranderingen in fysieke en emotionele reacties. Symptomen kunnen in de loop van de tijd variëren en van persoon tot persoon verschillen. Er zijn kortom grote individuele verschillen in de manier waarop we op trauma reageren. Enkele veel voorkomende emotionele en fysieke symptomen zijn:

• Schaamte
• Ontkenning
• Woede
• Verdriet
• Angst
• Moeilijkheden met slaap/nachtmerries
• Duizeligheid
• Zich misselijk voelen
• Hoofdpijn
• Gastro-intestinale problemen
• Veranderingen in eetlust

Acute stressstoornis versus posttraumatische stressstoornis

(Acute Stress Disorder vs. Post-Traumatic Stress Disorder)

Niet elke persoon die een traumatische ervaring doormaakt, ontwikkelt PTSS. Soms ervaren mensen enige tijd heftige symptomen, die na enkele weken verdwijnen. In dergelijke gevallen praten we over een acute stressstoornis.

Ontsteking

‘Last but not least’ wordt een groot deel van voorkomende angsten veroorzaakt door een ontsteking. Onderzoek toont aan dat de biomarkers van ontsteking (zoals inflammatoire cytokines en acute-fase-eiwitten) verhoogd zijn bij patiënten met een depressieve stoornis, bipolaire stoornis, angststoornissen en posttraumatische stressstoornis. Als je 1) lijdt aan symptomen daarvan of 2) een van deze diagnoses hebt, of 3) als je lijdt aan een auto-immuunziekte, zorg er dan voor dat jouw therapeut voldoende kennis en expertise heeft in het begrijpen en behandelen van inflammatoire psychiatrische aandoeningen. Dr. Anna Huysse is een vooraanstaand expert op dit gebied, genaamd psychoneuroimmunologie.

Wat veroorzaakt angst?

Vanuit het oogpunt van het zogenaamde biopsychosociale model zijn er meerdere oorzaken van pathologische angst die met elkaar verbonden zijn. Hierbij worden de oorzaken van angst als volgt gegroepeerd:

1. Biologisch – Neurotransmitters (zoals serotonine en dopamine) kunnen bij een disbalans gevoelens van angst en depressie veroorzaken. Er zijn dan bepaalde delen van de hersenen die vol angst en onrust zijn. Een ontsteking kan hiervan de oorzaak zijn.
2. Psychologisch – Extreme gevoelens van angst en onzekerheid.

Mensen hebben het vermogen om tegelijkertijd waarnemer en actor te zijn, alsmede om in de tijd te reizen. Dit wordt een probleem wanneer we die vermogens als ‘emotieregulator’ toepassen. Een voorbeeld is een situatie uit het verleden bekijken  ‘Stel je voor dat de auto mij zou raken! Dit terwijl we in werkelijkheid niet door de auto zijn aangereden, maar wel geschrokken zijn hoe weinig dat scheelde?

    3.  Omgevings- of sociale oorzaken.

Denk hier aan onze levenservaringen, in het bijzonder sociale interacties met andere mensen, vooral zorgverleners, familieleden, enz.)

Behandeling

• Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie of CGT helpt patiënten om hun denkproces te veranderen en aandacht te verleggen. Diegenen die angst ervaren, hebben een neiging tot negatieve of racende gedachten. De basisgedachte achter CGT is dat als iemand kan leren hoe hij/zij gedachten kan observeren, kan leren om niet een te worden de angsten.

De therapeut richt zich op het aanleren van vaardigheden om jou te helpen om met angsten om te gaan en te overwinnen. De therapie is niet zozeer gericht op het praten over het verleden of waar de angsten en onrust vandaan komen. In plaats daarvan ligt de focus op het leren van vaardigheden die jij in de toekomst kan gebruiken om jouw situatie te verbeteren.

• Psychodynamische therapie

De psychodynamische theorie legt angst uit als een conflict tussen het ‘id en het ego’. Agressieve en impulsieve driften kun je als onaanvaardbaar ervaren en resulteren in onderdrukking. Als deze onderdrukte drijfveren doorbreken, kunnen angsten ontstaan.

• Stimulatie van de nervus vagus

De polyvagale theorie koppelt de evolutie van het autonome zenuwstelsel van zoogdieren aan sociaal gedrag. Hechting van zoogdieren wordt geassocieerd met een geëvolueerde toename van de vagale toon in veilige situaties.

Illustratie Polyvagale theorie Lonneke à Campo

Dr. Porges benadrukt het belang van de fysiologische toestand bij het uiten van gedrag en psyche. Onder andere de nervus vagus, de 10e hersenzenuw die tussen de hersenstam en het grootste deel van het lichaam loopt. Het woord vagus betekent ‘zwerver’ vanwege het feit dat het door het hele lichaam vertakkingen kent naar verschillende belangrijke organen, zoals je hierboven kunt zien. De nervus vagus is gerelateerd aan de oxytocine van het lichaam. Oxytocine staat bekend als het liefdeshormoon, dat betrokken is bij cognitie, tolerantie, het leren van sociale signalen en aanpassing. Het goede nieuws is dat de nervus vagus kan worden getraind (bijvoorbeeld door meditatie). Een hogere vagale tonusindex wordt geassocieerd met lichamelijk en psychisch welzijn. Andersom is een lage vagale toonindex gerelateerd aan ontsteking, depressie, eenzaamheid en hartproblemen. Het is aangetoond dat het activeren van de nervus vagus angst vermindert en het parasympatische systeem versterkt.

• Hypnose

Hypnotherapie hanteren wij als hulpmiddel bij psychotherapievormen in de Psychotherapie Praktijk Limburg. Een hypnotische toestand helpt jou bijvoorbeeld om op bepaalde suggesties te reageren en bepaalde percepties of gedragingen te veranderen. Verder kan hypnotherapie nuttig zijn om onbewuste factoren aan het licht te brengen, die een rol kunnen spelen in het psychologische conflict. Deze inzichten worden vervolgens verder aangepakt met psychotherapie.

• Advies

Zoek hulp als je angstsymptomen opmerkt. Je hoeft niet te leven met constante zorgen en angst! Het is verstandig om zo snel mogelijk hulp te zoeken, een diagnose te ontvangen en de behandeling te starten. Hiermee voorkom je de slopende werking van angststoornissen op je welzijn en algehele functioneren.

Enkele tips van Dr. Anna:

• Probeer meer te weten te komen over je angst of ongerustheid. Houd in een dagboekje bij wanneer het gebeurt en wat er gebeurt.
• Breng je aandacht naar iets buiten jezelf en bestudeer het tot in detail.